सुजन तिम्सिना ,इलाम

भौगोलिक बनोट, चिया अम्लिसो, अदुवा,अलैँची, अकबरे खोर्सार्नी, ओलन जस्ता नगदेबालीले, सुधारिएको जीवन शैली, जैविक विविधता, धार्मिक क्षेत्र, जातीय संस्कृति, प्राकृतिक सुन्दरताले इलाम विश्वमा नै प्रख्यात छ ।

प्राकृतिक सौन्दर्य, भौगोलिक विविधता, हावापानी, जैविक विविधताको प्रचुरता र विभिन्न जनजातिहरुको मौलिक संस्कृतिको अवलोकन गर्न पर्यटक इलाम आउँछन् । सिंहलीला पर्वतश्रृंखला र महाभारत पर्वतश्रृंखला, तिनबाट उत्पत्र नदी प्रणाली, ढपक्क चियाले ढाकेका डाँडाहरु, विश्वमै दूर्लभ एवं लोपोन्मुख जीव र वनस्पतिहरु, मिहेनती किसानहरुले गरेको कृषि र पशुपालन आन्तरिक र वाह्य आगन्तुकको मन लोभ्याउने गरेको छ ।

पहाडकी रानी उपमाने परिचत इलाममा प्रकृति र संस्कृतिको संगम इलामको पर्यटन विकास तथा व्यवसाय मुख्य आधार हुन् भनिन्छ ।

सन्दकपुर

सन्दकपुर पूर्वी नेपालको प्रमुख र्पयटकीय गन्तव्य हो । ३ हजार ६ सय ३६ मिटरको उचाइमा अवस्थित सन्दकपुरबाट सगरमाथा, कंचनजंघा हिमाललार्ई १ सय ८० डिग्रीको सोझो सतहमा देख्न सकिने दक्ष्ािण एसियाकै एक मात्र स्थान हो । यहाँबाट र्सूयोदय र र्सूयास्तको राम्रो अवलोकन र्गन सकिन्छ । यहाँ पूग्ने पर्यटक र्दजनौं प्रजातीमा फुल्ने लालीगुराँस हेरेर आनन्द लिने गरेका छन् ।

यहाँ असोज, कात्तिक, चैत र वैशाखमा पर्यटकको चाप रहेको छ । पुस र माघ महिनामा हिमपात हुने भएकाले यो मौसममा हिउँ खेल्ने पुग्ने पर्यटकको संख्या बढ्दै गएको पाइन्छ । इलाम बजारबाट ४५ किलोमिटर दुरीमा रहेको सन्दकपुर इलाम बजार बिब्ल्याँटे माबु कालपोखरी हुँदै मोटरबाट यात्रा गरि पुग्न सकिन्छ ।

माईपोखरी

इलाम सदरमुकामबाट करिब १८ किलोमिटर उत्तरमा रहेको माइपोखरी नेपालको मात्र नभएर विश्वको एक संरक्षण क्षेत्र तथा पर्यटकीय गन्तव्य हो । यो पोखरी धार्मिक आस्थाको केन्द्र हुनुका साथै जैविक विविधताले धनी रहेको छ । माइपोखरीलाई सन् २००८ मा विश्व रामसार सुचीमा सुचिकृत गरी नेपालको नवौं र मध्यपहाडी क्षेत्रको पहिलो रामसार क्षेत्र घोषणा गरे पछि यसको विश्वव्यापी पहिचान समेत स्थापित गर्न मद्दत पुगेको छ ।

नौवटा कुनामा फैलिएको माइपोखरीको नामाकरणका बारे बताउँदा माइ अर्थात आमा र पोखरी अर्थात तलाउ जसबाट जल देवता भएको विश्वास गरिन्छ । बलिप्रथा निषेध रहेको यस पोखरीमा मनोकामना पुर्ण होस् भनेर भाकल गर्ने र परेवा उडाउने प्रचलन रहेको छ ।
कुनै समयमा पोखरी वरिपरिका रुखबाट खसेका पातपंिङ्गरहरु चराचुरुंङ्गीहरुले टिपेर बाहिर फ्याँक्ने, पोखरीमा पञ्चेबाजा, शंखघण्ट बज्ने र हाल पोखरीबाट आकस्मत अनौठो ज्योति निस्केर तुरुन्तै लोप हुने गरेको रहस्य रहेको स्थानीयबासी बताउँछन् । वैशाखे पुर्णिमा र ठुली एकादशीका दिन माइपोखरीमा विशेष पुजा अर्चना र मेला लाग्ने प्रचलन रहेको छ । माईपोखरीमा रैथाने गलैंचे झ्याउ, रुख भ्यागुतो, ठकठके र्दुलभ जन्तु एवं वनस्पति पाइनुका साथै ३ सयभन्दा बढी चराको आवाजबाट पर्यटक आनन्द लिने गरेका छन् । २ हजार १ सय २१ मिटरको उचाइमा अवस्थित माईपोखरीमा २ हेक्टर जलासयसहित १२ हेक्टर क्षेत्रमा फैलिएको छ । संरक्षित क्षेत्रमा पाइने पानी गोहोरो पाँचथरबाहेक नेपालका अन्य ठाउँमा पाइँदैन । पोखरी वरिपरि विभिन्न प्रजातिका गुराँस, १६ प्रकारका सुनाखरी तथा ६२ प्रकारका जडीबुटी पाइन्छन् । माइपोखरी क्षेत्रमा ३ प्रजातिका रैथाने माछा, ६ प्रजातिका उभयचर, १२ प्रजातिका सरिसृप, १४ प्रजातिका स्तनधारी प्राणि पाइन्छ ।

कन्याम

इलाम सदरमुकामबाट ४४ किलोमिटरमा रहेको मेची राजमार्गमा पर्ने पर्यटकीय स्थल हो कन्याम । मेची राजमार्गमै पर्ने भएकाले कन्याम सबैको पहुँचमा पर्दछ ।

चियावगानको रमणीय दृश्यका लागि प्रसिद्ध कन्यामले देशी विदेशी सबैलाई आकर्षित गर्दै आएको छ । दिनहुँ संयौंको संख्यामा आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरु चियाबगानको दृश्य अवलोकन, पिकनिक तथा घुमफिरका लागि आउने गर्दछन् । यहाँको चियाबारीको मनोरम दृश्य र चिसो हावापनीले आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटकहरुलाई आकिर्षत गरीरहेको छ । लेप्चा जातीको संस्कृति तथा ग्रामीण रहनसहन यहाँका अन्य पर्यटकीय आकर्षणहरु हुन् ।

अन्तु

अन्तुडाँडा सूर्योदयका लागि उत्कृष्ट गन्तव्य हो । यहाँबाट कञ्चनजङ्घा हिमाल र भारतीय सीमावर्ती क्षेत्रको राम्ररी अवलोकन गर्न सकिन्छ । नेपालको पूर्वी सिमाना मेची नदीको उद्गम स्थल समेत रहेको अन्तु क्षेत्रमा सूधारीएको जिवनशैली पर्यटकका लागि अध्ययनको बिषय बन्दै आएको छ ।
समुदायबाट अन्तु पर्यटक क्षेत्रमा ग्रामीण पर्यटनको योजनावद्ध शुरुवात गरेकाले पर्यटन प्रवद्र्धनमा यहाँको समुदाय निरन्तर सक्रिय रहेको छ । अन्तु पोखरी र लोपउन्मुख लाप्चा जातिको संस्कृति यहाँ पूग्ने जो कोही पर्यटकका लागि अर्को खोजीको बिषय हुदै आएको छ । यहाँ पर्यटक बस्नका लागि होमस्टे दर्ता गरि संचालन गरिएकाले पर्यटकलाई अन्तुबासीले स्थानीय क्षेत्रमा पाइने परिकार खुवाउने गरेका छन् ।

छिन्टापू

समुद्री सतहबाट तीन हजार दूई सय मिटरमा अवस्थित मनोरम स्थान,जैविक विविधता र प्राकृतिले सिंघारीको रुपमा इलामको छिन्तापु रहेको छ । इलामको माइमझुवा र पाँचथर जिल्लाको सीमा क्षेत्रमा रहेको छिन्तापू फागुन,चैत र बैशाखमा थरिथरिका गुराँसहरुको फुलले रमणीय बन्दै आएको छ । छिनछिनमा फेरिने मौसम,चिसो बतासले रमाउने पर्यटकलाई हिमश्रृङ्खलाहरुको दृश्यावलोकले चकित पार्ने गरेको छ । कञ्चनजङ्घा, सगरमाथा लगायतका नेपाल, भारत र भुटानका हिमालश्रृङ्खलाहरु आँखै अगाडी देख्न सकिन्छ ।

लालीगुराँसको घना जङ्गल, भौगोलिक बनावटको अवलोकन छिन्तापुमा जसरी अन्य स्थानमा पाउन सायदै गाह्रो पर्ला । छिन्तापु क्षेत्र वरिपरि रहेका आधा दर्जन बढी पोखरीले यहाँ आउने पर्यटकलाई सिमसार क्षेत्रको अध्ययनका लागि सहयोग पुग्ने निश्चित छ । यहाँ इलाम सदरमुकाम बरबोटेको बिब्याँटे माईपोखरी हुँदै पुग्न सकिन्छ ।

समुन्द्री सतहबाट एक हजार ६०० मीटर उचाईमा अवस्थित टोड्के झर्ना ८५ मीटर अग्लो छ । माइमझुवा गाविसको वडा नं. ३ स्थित माइखोला भन्दा करीव ४० मीटर पश्चिममा रहेको यो झर्ना नेपालकै दोस्रो अग्लो झर्ना हो । घना जंगलको बिचमा रहेको पहराका बिचबाट झर्ने यस झर्ना माबु गाविसको वडा नम्बर तीनको सोयाङ्बा गाउँबााट आँखै सामु देखिने भएकाले पर्यटकले झरनाको अवलोकन गरि आनन्द लिन सक्नेछन् ।

पाथिभरा

भक्तजनको भिडले खचाखच हुने पाथिभरा मन्दिर इलाम जिल्लाको दक्षिणपूर्वमा रहेको कोल्बुङ्ग गाविसमा रहको छ । पाथिभरा मन्दिर कोल्बुङ्ग गाविसको कुटिडाँडादेखि करीब ८०० मिटर उकालो पैदल यात्रापछि पुग्न सकिन्छ ।

धार्मिक महत्वको क्षेत्र पाथिभरा समुद्री सतहबाट १ हजार ८ सय चालिस मिटरमा अवस्थित रहेको छ । कोल्बुङ्ग गाविसको कुटिडाँडा खण्डबाट १ हजार तेत्तीस वटा खुट्किला चढ्दा पर्यटकले आनन्दायी अनुभुती गर्दै आएका छन् ।

ताप्लेजुङ्ग जिल्लामा रहेको पाथीभरा देवीको अन्तरी बहिनी भनेर चिनिने भएकाले यहाँलाई सानो पाथीभरा पनि भन्ने गरिन्छ । यहाँ प्रत्येक शनिबार र मङ्गलबार भक्तजनको भिड लाग्ने गरेको छ । मन्दिरमा विवाह ब्रतबन्ध तथा पुराण जस्ता उत्सव पनि हुने गरेको छ । यहाँ नेपाल बाहेक भारत, बंगलादेश र भुटानसम्मका भक्तजनको भिड लाग्ने गरेको छ । विक्रम संम्बत २०५१ सालमा विधिवत रुपमा पाथीभरा मन्दिर संरक्षण समिति गठन भएपछि यहाँको विकास गर्दै आएको पाइन्छ । इलाम जिल्लाको सदरमुकामबाट ४९ किलोमिटर दक्षिण पुर्वमा रहको पाथीभरादेवीको मन्दिर नेपालको एक प्रसिद्ध धार्मिक स्थल मानिन्छ ।

सिद्धिथुम्का

इलाम जिल्लाको सदरमुकाम इलाम बजारबाट १५ किलोमिटर पश्चिममा रहेको सिद्धिथुम्का समुद्र सतहबाट १६९३ मिटरमा अवस्थित छ । सिद्धिथुम्का चुली सूर्याेदय र सूर्यास्त दृश्यावलोकन हत्तकेलामा राखेर झै हेर्न सकिन्छ ।
अजम्बरे डाँडा,खान्द्रुङ गुफा, नामथला, फुलबारी, पोखरीगाउँ, पङ्खेलुङ र्झना, रातोपानी, फाल्गुनन्द माङ्हिम, सिंहदेवीस्थान, जलकन्यादेवी लगायतका आर्कषक र्पयटकीय गन्तव्य छन् ।
माङमालुङ्ग 
इलाम जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रको उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तब्य र धार्मिक आस्थाको केन्द्रको नाम हो माङमालुङ्ग । इभाङ्ग गाविस वडा नं. ५ र बाँझो गाविस वडा नं. ६ को सिमानामा रहेको माङमालुङ्ग क्षेत्रमा विशेष गरी राई किराँत समुदायको बाहुल्यता रहेका ेछ । माङमालुङ्गको घना र प्राकृतिक रुपमा रमणीय वन, वनको दृश्यले यस क्षेत्रलाई निकै आकर्षक बनाएको छ ।

माङमालुङ्ग धार्मिक क्षेत्र समेत रहेकोले यसको दर्शन गर्न वर्षेनी झापा, मोरंग, सुनसरी, तेह्रथुम, पाँचथर, ताप्लेजुङ्ग देखिका भक्तजन र पर्यटकहरु आउने गर्दछन् । हिउँदको समयमा सडक यातायातको राम्रो सुविधा भएकाले वषेैनी यसरी घुम्न आउनेहरुको संख्या बढीरहेको छ । माङमालुङ्ग क्षेत्रमा एउटै औलाले हल्लाउन सकिने तर धेरैजनाले बल गर्दा समेत पल्टाउन नसक्ने अलौकिक ढुंगा, दर्जन बढी प्राकृतिक गुफा,ढुंगाका विभिन्न आकृति र देवस्थलहरु रहेकाछन् । त्यहि पवित्र धार्मिक र पर्यटकीय क्षेत्रको काखमा माङमालुङ्ग पोखरीको छेउमा रहेको छ । पोखरीको छेऔमा ढुंगा रहेको छ, जुन पहिले एउटै थियो ।
त्यसको बाटो मानिसहरु हिड्दै नाग(माउ)ले मान्छे खाने गर्दथ्यो । धेरैपटक यस्तो भएपछि महारानी विजुवानी आएर जोखाना हेर्दा माउ रहेको थाहा पाएपछि मार्न सकिन्छ कि सकिदैन भनेर थालले ढुंगालाई हान्दा ढुंगा सातचाना भयो । अहिले त्यस स्थानमा सात टुक्र ढुंगा देख्न सकिन्छ । माउ मारिसकेपछि त्यसको रगतले पोखरी राताम्य भयो र पोखरीको अर्को छेउबाट फुटी हालको रतुवा खोलामा निस्कियो । त्यस पछि त्यो खोलालाई रक्तुवा भनिन्थ्यो । त्यहि रक्तुवाबाट अपभ्रशः हुदै अहिले त्यसखोलाको नाम रतुवा रहन गएको किम्बदन्ती रहेको पाइन्छ ।

माङसेबुङ्ग
शिवालिक क्षेत्र अन्तर्गत बाँझो गाविसको वडा नं .८ र ९ मा पर्ने लारुम्बा माङसेबुङ किरात धर्म र संस्कृतिका आस्थावानहरुका लागि प्रमुख आस्थाको केन्द्र हो । राष्ट्रिय विभूति महागुरु फाल्गुनन्द लिङ्देनद्वारा प्रारम्भ गरिएका समाज सुधारका कार्यहरुलाई गति प्रदान गर्दै किरात धर्म र संस्कृतिको पनि समयानुकूल व्याख्या गरी उनकै पनाति किरात धर्मगुरु आत्मानन्द लिङ्देनद्वारा आस्थावानहरुलाई संगठित गरी यो क्षेत्रलाई एउटा धार्मिक र सांस्कृतिक केन्द्रको रुपमा स्थापित गरिएको छ ।
यो स्थान किरात भाषा र लिपीको अध्ययन केन्द्र पनि हो । हरेक वर्षको मङसिर १८ गते किराँत धर्मगुरु आत्मानन्दको जन्मदिन र फागुन ३ गते गुरुमाको जन्मदिनका दिन नेपाल र नेपाल बाहिर धेरै ठाउँबाट यस स्थानमा धेरै संख्यामा मानिसहरु भेला हुने गर्दछन् ।
डाँडाको टुप्पामा गुरुद्वारा एक किराँत शिवालय केन्द्रीय मन्दिरको स्थापना भएको छ । डाँडाको बिचमा चक्रपथमा भक्तजनका आश्रम तथा घरहरु छन् । खासगरी द्वन्द्वका कारण २०५८ सालदेखि सुरक्षा समेतलाई ध्यानमा राखी पूर्वाञ्चलका दश जिल्लाका किराँत धर्मावलम्वी मानिसहरु यस स्थानमा आएर बसोबाास गर्न सुरु गरेपछि यहाँ घना बस्ति विकास भइरहेको छ ।

गजुरमुखी

इलाम जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रमा देउमाई खोलाको किनारमा अवस्थित गजुरमुखीधाम हिन्दु तथा किराँत धर्मावलम्बीहरुका लागि पवित्र धार्मिक स्थल हो । समुन्द्री सतहबाट ४सय ८० मिटर उचाईमा अवस्थित यो धाममा वर्षेनी धार्मिक पर्यटकहरु आउने गर्दछन् । गजुरमुखीदेवीलाई वाणी र सन्तान दायिनी देवीका रुपमा लिइने गरिन्छ ।
विगत केही वर्ष देखि यस क्षेत्रमा ग्रामीण पर्यटनको अवधारणाले ठाउँ पाउन थालेको छ । यस स्थानमा आउने पर्यटकहरुका लागि धाम नजीकैको सानो बजारमा बस्न र खानाको सुविधा उपलब्ध रहेको छ ।