विश्वमा कोरोनाको सङ्क्रमण फैलिएर धेरै देशले बन्दाबन्दी गरेको समयमा अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठनका कार्यकारी निर्देशक गाय राइडरले विश्वका एक अर्ब ६० करोड श्रमिक प्रभावित हुने आँकडा प्रस्तुत गर्नुभएको थियो । यो सङ्क्रमणको विस्तार रोक्न बन्दाबन्दी गर्नुपर्ने र यसले आर्थिक गतिविधिमा आउने सुस्तताले गर्दा अर्थव्यवस्थाका धेरै क्षेत्रमध्ये श्रमक्षेत्र बढी प्रभावित भएको पाइन्छ । यो सङ्क्रमणबाट बच्न मास्क लगाउने, भौतिक दूरी कायम गर्ने, स्यानिटाइजर प्रयोग गर्ने र कार्यस्थललाई निरन्तर निर्मलीकरण गर्ने जस्ता कार्य सुन्दा जति सरल लाग्छ व्यवहारमा लागु गर्न त्यत्तिकै कठिन भएको पाइन्छ । सङ्क्रमणले गर्दा एउटा व्यक्तिले आफ्नो बानी सोचाइ र व्यवहारमा परिवर्तन गर्नु परेजस्तै श्रमिकहरूलाई काममा लगाउने व्यवस्थापकहरूले पनि आफ्नो काम गर्ने तरिका र सोचाइमा परिवर्तन ल्याउनुपर्ने भएको छ । यसले गर्दा अबका दिनमा श्रमबजार नराम्रोसँग प्रभावित हुने आँकलन गर्न थालिएको छ ।

स्थायी समाधानका रूपमा भ्याक्सिन ननिस्कुञ्जेल अब ठूला कारखाना र निर्माण कम्पनीले मानिसको सट्टा रोबोट प्रयोग गर्ने हुन् कि भन्ने आँकलन गर्न थालिएको छ । विश्वका धेरै देशको जनसङ्ख्या बुढ्यौलीतिर ढल्किरहेको अवस्थाले गर्दा यो आँकलन सत्य सावित हुनसक्ने देखिएको छ । रोबोटको बढ्दो प्रयोगले ज्याला दरमा हुने वृद्धि रोक्ने र यसको सामाजिक र राजनीतिक प्रभाव हुने नोबेल पुरस्कार विजेता अर्थशास्त्री फेल्प बताउनुहुन्छ । श्रमिकले रोबोटको कारणले रोजगारी गुमाउने हुनाले बिल गेट्सले रोबोट प्रयोग गर्ने कम्पनीलाई थप कर लगाई त्यसबाट प्राप्त रकमले श्रमिकलाई प्रशिक्षण दिनुपर्नेमा जोड दिएको पाइन्छ । यो अवस्था विकासोन्मुख देशभन्दा औद्योगिक र विकसित देशहरूमा देखापर्ने हुन्छ ।

रुचिर शर्माले आफ्नो ‘राइज एन्ड फल अफ नेसन्स’ नामक पुस्तकमा उल्लेख गरेअनुसार दक्षिण कोरियामा सन् २०१३ मा प्रतिदश हजार श्रमिकमा ३८२ वटा औद्योगिक रोबोट भएको, जापानमा ३२३ र जर्मनीमा २८२ भएकोमा अबका दिनमा यो अनुपात बढ्ने आँकलन छ । डेनियल काह्नेम्यानको भनाइअनुसार यस्ता रोबोटको सङ्ख्या चीनजस्तो औद्योगिक राष्ट्र्रमा धेरै मात्रामा बढ्नेछ । यसले गर्दा विकसित र औद्योगिक देशमा धेरै मान्छेले रोजगार गुमाउने आशङ्का गरिएको छ । रोबोटको बढी प्रयोगले उच्च दक्ष कामदारहरूले मात्र रोजगारी पाउने र मध्यम र अर्ध दक्ष कामदारमध्ये धेरैले रोजगारी गुमाउने भारतीय अर्थशास्त्री डा. तिलक झाले अनुमान गर्नुभएको छ । यसले गर्दा प्रायः देशहरूमा यो सङ्क्रमणपछि १५ वर्षभन्दा माथि र ५९ वर्षभन्दा तलका सक्रिय जनसङ्ख्या बेरोजगारको शिकार हुने अनुमान गर्न थालिएको छ ।

कोभिड सङ्क्रमणले अबका दिनमा वृद्ध मानिसको रोजगारीमा असर पु¥याउने भएको छ । विकसित देशको जनसङ्ख्या बुढ्यौलीको तहमा ढल्केको र आप्रवासी श्रमिकबाट काम लिन नचाहेका धेरै देशले आआफ्ना देशमा अवकासको उमेर बढाएर औसत आयुसँग दाँजेर ६० वर्षभन्दा माथिका जनसङ्ख्यालाई काममा लगाउने गरेको पाइन्छ । उदाहरणका लागि फ्रान्स र मेक्सिको जस्ता देशले श्रमिकको अवकासको उमेर ६५ वर्ष राखी उनीहरूलाई सक्रिय जनशक्तिका रूपमा काममा लगाएको पाइन्छ । जर्मनीले सन् २००७ मा कार्यरत श्रमिकहरूको अवकासको उमेर बढाएर ६७ वर्ष तोकेको छ । यसलाई ७० वर्ष पुर्याउने बारेमा छलफल भइरहेको छ ।

कोरोना सङ्क्रमणबाट मृत्यु हुने अधिकांश ६० वर्षभन्दा माथि रहेको र यो उमेरका जनसङ्ख्यामा रोगविरुद्ध लड्ने शक्ति कमजोर हुने भएकाले यस्ता श्रमिकहरूले रोजगारी गुमाउनुपर्ने अवस्था निस्कन्छ भने अर्कोतिर यस्ता श्रमिकलाई आगामी दिनमा रोजगारी दिन रोजगारदाताहरू हिच्किचाउने अवस्था आएको छ । भारतमा सुरुमा बन्दाबन्दी खोल्दा ५२ वर्षभन्दा माथिका प्रहरी र सरकारी कर्मचारीलाई कार्यालयमा आउन नपर्ने व्यवस्थाले यसलाई पुष्टि गर्दछ । यसले गर्दा विश्वका सबै देशमा अर्काको भर पर्नुपर्ने जनसङ्ख्याको अनुपातमा वृद्धि हुने आँकलन गर्न सकिन्छ ।

यति मात्र नभई यो सङ्क्रमणले अर्थव्यवस्थाका विविध क्षेत्रहरू जस्तै कृषि, उद्योग र सेवाको उत्पादकत्वमा धेरै अन्तर आउने आँकलन गरिएको छ । यसले गर्दा वस्तुमा आधारित अर्थव्यवस्थाहरू जस्तै रुस, अस्ट्रेलिया र ओपेकका सदस्य देशहरू बढी प्रभावित हुने आँकलन गर्न थालिएको छ । उत्पादनमा आधारित अर्थव्यवस्थाहरू कमै मात्र प्रभावित हुने आँकलन गरिएको छ । अहिले कृषि र गैर कृषि क्षेत्रमा भएको उत्पादकत्वको भिन्नता यो सङ्कटपछि अरू गहिरिने सम्भावना छ ।

विकासोन्मुख देशहरूमा धेरै श्रमिक सूक्ष्म, साना र मझौला प्रतिष्ठानमा मात्र होइन कि अनौपचारिक क्षेत्रमा बढी संलग्न रहेको पाइन्छ । जुन देशको अनौपचारिक अर्थतन्त्रको हिस्सा कुल गार्हस्थ उत्पादनमा धेरै हुन्छ त्यस्ता देशका श्रमिकहरू यो सङ्क्रमणबाट धेरै मात्रामा प्रभावित भएको पाइन्छ । भारतमा मात्रै १४ करोड आप्रवासी श्रमिक प्रभावित भएका छन् जो सूक्ष्म साना प्रतिष्ठानहरू र अनौपचारिक क्षेत्रमा काम गर्दछन् । एकातिर कारखाना, प्रतिष्ठानहरूको सञ्चालन लागत बढ्ने र अर्कोतिर समय समयमा गरिने बन्दाबन्दीले श्रमिकहरूको सीमान्त उत्पादकत्वसमेत घट्ने भएकाले रोजगारीका अवसर अरू गुम्ने आशङ्का गर्न सकिन्छ । लामो समयसम्मको बन्दाबन्दी र कोरोना सङ्क्रमणले स्वास्थ्य सेवा प्रवाहमा आएको अवरोधले (धेरै देशहरूमा आत्महत्या गर्नेको सङ्ख्या बढेको) गर्दा भविष्यमा जन्मदर घट्ने र यसबाट श्रमिक आपूर्तिमा दीर्घकालीन असर पुग्ने अनुमान गरिएको छ ।

भियतनाम, चीन सिङ्गापुर जापान, जर्मनी आदि देशले यो सङ्क्रमणलाई समयमै नियन्त्रण गरेको हुनाले यी देशका श्रमबजार त्यति धेरै प्रभावित हुन पाएको छैन । अझ जर्मनीले आफ्नो शताब्दी पुरानो कुर्जाबेइतको व्यवस्था प्रयोगमा ल्याएको छ । जसमा कम्पनीहरूले अस्थायी सङ्कट समाधान गर्न श्रमिकको काम गर्ने अवधि घटाएर रोजगारी गुम्न नदिने व्यवस्था यो सङ्क्रमणको अवस्थामा लागु गरेको पाइन्छ । यसले गर्दा धेरै जर्मन श्रमिकले यो सङ्कटमा रोजगारी गुमाउनुपर्ने अवस्था आएन ।

रोबोटको प्रयोग नेपाली उद्योगहरूमा त्यति धेरै भएको नपाइए पनि माथि उल्लिखित श्रमक्षेत्रका अरू विषयमा नेपाल अछुतो रहन सक्दैन । भ्याक्सिन नआउञ्जेलसम्म श्रमबजारको व्यवस्थापन गर्न सरकारबाट उपयुक्त उपाय कार्यान्वयन गर्न सकिएन भने यसले अन्य आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक समस्या निम्त्याउने सम्भावना रहन्छ । -गोरखापत्रबाट

(लेखक आन्तरिक राजस्व विभागका सेवानिवृत्त निर्देशक हुनुहुन्छ ।)