विश्व इतिहासमा हालसम्म २ वटा विश्व युद्ध भइसकेका छन् । पहिलो र दोश्रो नामले चिनिने ती विश्वयुद्धका कारण र प्रभावबारे यस लेखमा जानकारी दिन खोजिएको छ । १९१४ देखि १९१८ सम्म युरोप, अफ्रिका र मध्य पूर्व ९आंशिक रूपमा चीन र प्रशान्त द्विप समूह०मा चलेको लडाइँंलाई पहिलो विश्वयुद्ध भनेर जानिन्छ। यी क्षेत्रहरूमा यो लडाइँ जल, स्थल तथा आकाशमा लडिएको थियो। यस युद्धमा अभूतपूर्व धनजनको क्षति भएको थियो र यस युद्धलाई नै विश्वयुद्ध भनिएको हो।

पहिलो विश्व युद्ध वा प्रथम विश्व युद्ध (२८ जुलाई १९१४ – ११ नोभेम्बर १९१८), इतिहासको मा सबैभन्दा घातक संघर्षहरु मध्ये एक थियो। यो दुई गठबन्धन, सहयोगी र केन्द्रीय शक्तिहरू बीच लडिएको थियो । युरोप, मध्य पूर्व, अफ्रिका, प्यासिफिक का भूभागमा र एशियाका केही भागहरूमा लडाइँ भयो। लडाईमा अनुमानित ९० लाख सिपाहीहरू मारिए, थप २.३० करोड घाइते भए, जबकि ५० लाख नागरिकहरू सैन्य कारबाही, भोक र रोगको परिणाम स्वरूप मरे। नरसंहारको परिणाम स्वरूप दसौं लाख बढी मरे, जबकि युद्धको समयमा सैनिकहरूको परिचालनले १९१८ स्पेनिस फ्लू महामारी बढाएको थियो।

पहिलो विश्वयुद्धका कारणहरू र प्रभावहरू

पहिलो विश्वयुद्धका प्रमुख कारणहरू :

पहिलो विश्वयुद्धको एक प्रमुख कारण साम्राज्यवाद थियो। प्रमुख युरोपेली राष्ट्रहरू जस्तै बेलायत, फ्रान्स, जर्मनी, रussiaले नयाँ उपनिवेशहरू हासिल गर्न प्रतिस्पर्धा गरिरहेका थिए। यसले राष्ट्रहरूबीच तनाव बढायो। साथै, राष्ट्रियता को भावनाले पनि युद्धलाई उक्सायो। विशेष गरी बाल्कन क्षेत्रका सर्बियाली राष्ट्रवादका कारण अस्ट्रो-हंगेरी साम्राज्य र सर्बियाबीच द्वन्द्व उत्पन्न भयो।

युद्ध सुरु हुनु अगाडि नै युरोप दुई खेमामा विभाजित भइसकेको थियो। सैनिक गठबन्धनहरू (त्रिराष्ट्र संघ र त्रिराष्ट्र सहमति) का कारण कुनै एक राष्ट्र युद्धमा संलग्न हुँदा अन्य राष्ट्रहरू पनि तानिए। त्यस्तै, राष्ट्रहरूबीचको शस्त्र दौड ले युद्धको सम्भावना बढायो। विशेष गरी जर्मनी र बेलायतबीचको नौसैनिक प्रतिस्पर्धाले युरोपलाई युद्धतर्फ धकेल्यो।

युद्धको प्रत्यक्ष कारण भने जुन २८, १९१४ मा अस्ट्रो-हंगेरीका युवराज फ्रान्ज फर्डिनान्डको हत्या थियो। गाभ्रिलो प्रिन्सिप नामक सर्बियाली राष्ट्रवादीले उनलाई हत्या गरेपछि अस्ट्रो-हंगेरीले सर्बियामाथि युद्ध घोषणा गर्‍यो, जसले क्रमशः विश्वव्यापी युद्ध निम्त्यायो।

पहिलो विश्वयुद्धका प्रमुख प्रभावहरू :

पहिलो विश्वयुद्धको अन्त्यसँगै विभिन्न नयाँ राष्ट्रहरू जन्मिए। अस्ट्रो-हंगेरी, ओटोमन, जर्मन, र रसियन साम्राज्यहरू पतन भए, जसको स्थानमा फिनल्यान्ड, पोल्यान्ड, हंगेरी, र चेकोस्लोभाकिया जस्ता नयाँ राष्ट्रहरू स्थापित भए।

विश्वयुद्धपछि शान्ति कायम राख्ने उद्देश्यले लिग अफ नेशन्स गठन गरियो। यद्यपि, यस संस्थाले दोस्रो विश्वयुद्ध रोक्न असफल भयो।

युद्धका कारण युरोपेली राष्ट्रहरूको आर्थिक स्थिति कमजोर बन्यो। विशेष गरी जर्मनीलाई युद्धको मुख्य दोषी ठहराइँदै १९१९ को भर्साय सन्धि मार्फत ठूलो क्षतिपूर्ति तिर्न बाध्य बनाइयो। यसले जर्मनीमा असन्तोष बढायो, जुन दोस्रो विश्वयुद्धको कारणहरूमध्ये एक बन्यो।

दोस्रो विश्वयुद्ध (१९३९-१९४५) का कारणहरू र प्रभावहरू

दोस्रो विश्वयुद्धका प्रमुख कारणहरू

दोस्रो विश्वयुद्धको प्रमुख कारण भर्साय सन्धिको असन्तोष थियो। प्रथम विश्वयुद्धपछि जर्मनीलाई कठोर दण्ड दिइएको थियो, जसले जर्मनीमा राष्ट्रवादको भावना बढायो। हिटलरले यो असन्तोषको फाइदा उठाउँदै सत्तामा आएर आक्रामक नीति अपनाए।

त्यस्तै, फासिवाद र नाजीवादको उदयले युरोपमा तनाव थप बढायो। इटालीमा मुसोलिनी र जर्मनीमा हिटलरले सैनिक शक्ति विस्तार गर्न थाले। उता, जापानले कोरिया, मन्चुरिया, र चीनमाथि आक्रमण गरी आफ्नो साम्राज्य विस्तार गर्न थाले।

१९३८ मा भएको म्युनिख सम्झौताले हिटलरलाई चेकोस्लोभाकियाको सुदेतेनल्याण्ड दिन अनुमति दियो, तर उनले थप भूमिहरू कब्जा गर्न खोजे। अन्ततः, १९३९ मा जर्मनीले पोल्यान्डमा आक्रमण गरेपछि बेलायत र फ्रान्सले जर्मनीविरुद्ध युद्ध घोषणा गरे, जसले दोस्रो विश्वयुद्धको सुरुवात गरायो।

दोस्रो विश्वयुद्धका प्रमुख प्रभावहरू :

दोस्रो विश्वयुद्धको अन्त्यपछि संयुक्त राष्ट्रसंघको स्थापना भयो, जसको उद्देश्य विश्वशान्ति कायम राख्नु थियो। आज पनि संयुक्त राष्ट्रसंघ विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय विवाद समाधान गर्न सक्रिय छ।

यस युद्धपछि विश्व दुई खेमामा विभाजित भयो . अमेरिका र सोभियत संघबीचको शीतयुद्ध सुरु भयो। जर्मनीलाई दुई भागमा विभाजन गरियो  पूर्वी जर्मनी (सोभियत नियन्त्रण) र पश्चिमी जर्मनी (अमेरिकी समर्थन)।

अमेरिकाले हिरोसिमा र नागासाकीमा परमाणु बम प्रहार गरेपछि विश्वभर सैनिक रणनीतिमा ठूलो परिवर्तन आयो। अब राष्ट्रहरूले परमाणु हतियारको विकासलाई प्राथमिकता दिन थाले।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि उपनिवेशवादको अन्त्य भयो। बेलायत, फ्रान्स, र अन्य युरोपेली राष्ट्रहरू कमजोर बनेपछि भारत, पाकिस्तान, र अफ्रिकी मुलुकहरूले स्वतन्त्रता प्राप्त गरे।

निष्कर्ष :

पहिलो र दोस्रो विश्वयुद्ध दुवै विश्वका लागि विनाशकारी भए। पहिलो विश्वयुद्धले लोकतान्त्रिक प्रणालीको विकासलाई प्रेरित गर्‍यो, तर भर्साय सन्धिले जर्मनीमा असन्तोष उत्पन्न गरायो, जसले दोस्रो विश्वयुद्धको आधार बनायो।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि संयुक्त राष्ट्रसंघ गठन भयो र नयाँ विश्व व्यवस्था स्थापित भयो। तथापि, यस युद्धको प्रभाव आज पनि देख्न सकिन्छ। विशेष गरी, परमाणु हतियारको विकास, अन्तर्राष्ट्रिय संगठनहरूको उदय, र उपनिवेशवादको अन्त्य यस युद्धका महत्त्वपूर्ण परिणामहरू हुन्। –(एआइको सहयोगमा)